قواعد تشكيل قرارداد استفاده از فضاي مجازي(بخش دهم)
مهدی نوده
در آخرین یادداشت از سلسلسه یادداشتهای قواعد تشکیل قرارداد استفاده از فضای مجازی به موضوع نظریه ارسال قبول و اهمیت زمان دقیق ارسال در این نظریه پرداختیم. در یادداشت پیش رو به مسأله «نظریه وصول» و مبنای وجودی این نظریه میپردازیم.
داتیکان: بر مبناي اين نظريه لحظه تاثير قبول و النهايه تحقق قرارداد لحظهي وصول قبول به ايجاب دهنده است. اين نظريه نيز در قوانين بسياري كشورها نفوذ كرده و مورد تاييد حقوق دانان مختلف قرار گرفته است. مبناي اين نظريه بيش از آنكه منطق و استلال حقوقي باشد تلاش جهت رعايت عدالت و برابري حقوق طرفين قرارداد استف تا بدون اينكه براي هر يك از طرفين بطور ناخواسته (با پذيرفتن نظريهاي) امتيازي اضافه بر ديگري حاصل شود، هر دو در شرايطي برابر متعهد به مفاد قرارداد شوند. براي مثال پيروان اين نظريه معتقدند: "لازمه برابر داشتن دو طرف عقد اينست كه گوينده قبول نيز مانند طرف ايجاب بتواند تا زماني كه ارادهاش به مقصد نرسيده است از آن عدول كند. يعني در دوراني كه نانه قبول در راهست اعلان قبول و در نتيجه تراضي، متزلزل و در مسير تكوين است و آنگاه كامل ميشود كه اين نامه به گوينده ايجاب برسد. " حال آنكه در نظريه ارسال چنين امكاني از گويندهي قبول سلب شده و به محض ارسال صحيح قبول قرارداد منعقد شده تلقي ميگردد و اين موضوع يك نابرابري بين گويندهي قبول و گويندهي ايجاب ايجاد ميكند.
از ديگر توجيهات اين نظريه ميتوان به موارد زير اشاره كرد:
1.مطابق اين نظريه فاصلهي بين تحقق قراداد و اجراي شدن مفاد آن توسط ايجاب دهنده تقريبا صفر است و اين باعث ميشود اختلاف كمتري بين طرفين ايجاد شود. چرا كه طبق اين نظريه لحظهي انعقاد قرارداد لحظه ايست كه قبول توسط گويندهي ايجاب وصول ميشود و به محض وصول قبول و انعقاد قرارداد، وي به مفاد قرارداد پايبند شده عمليات اجرايي جهت انجام قرارداد را آغاز مينمايد و اختلافاتي كه بعضا بخاطر نوسان قيمت در بازار و...ايجاد میشود تا حدود زيادي از بين ميرود.
2.زماني كه گويندهي ايجاب تعداد زيادي از اشخاص را مخاطب ايجاب خود قرار ميدهد ممكن است ايجاب وي توسط چند شخص و در زمانهاي مختلف قبول و سپس پيام قبول ارسال شود. مطابق اين نظريه به محض اينكه اولين قبول به گويندهي ايجاب رسيد، قرارداد بين ارسال كنندهي قبول و گويندهي ايجاب محقق شده و هيچ الزامي ندارد كه تا پايان مقتضاي ايجاب منتظر ايصال قبولهاي احتمالي بعدي باشد. در حاليكه مطابق نظريه ارسال بايد تا آخرين لحظه ايجاب منتظر بوده و تمامي پيامهاي قبول ارسالي را دريافت نمايد. سپس بررسي نمايد كه كدام يك از پيامهاي قبول زودتر از بقيه ارسال شده است. قبول موثر در تشكيل قرارداد قبولي است كه زودتر از بقيه ارسال شده باشد. اما اين نظريه داراي كاستيهايي است؛ از جمله طولاني شدن پروسهي تشكيل قرارداد. چه به اندازه همان زماني كه لازم است تا ايجاب پيشنهاد دهنده به مخاطبين وي برسد فرصت لازم است تا قبول گوينده نيز به ايجاب دهنده برسد و بعضا ممكن است اين روند مدت زمان زيادي بطول انجامد كه اين امر با اصل سرعت در تجارت و روابط بازرگاني در تضاد است و علاوه بر اين تغييراتي كه در اين مدت ممكن است در قيمتها و ديگر شرايط بازار ايجاد شود باعث بروز اختلافات بعضا جدي ميشود. علاوه بر اين در اين نظريه نيز نوعي بيعدالتي ديده ميشود و آن اينست كه ايجاب با پيشنهاد دهنده آغاز ميشود و علاوه بر آن آنچه موثر در تشكيل قرارداد است وصول قبولي توسط پيشنهاد دهنده است. در نتيجه بار اثبات ارسال و ايصال قبول با پيشنهاد گيرنده خواهد بود و در اين جريان نشاني از تعادل به چشم نميخورد.
همهي اين مزايا و معايب موجود در سه نظريه فوق باعث شده تا بعضي از حقوقدانان به اين سمت بروند كه براي تشخيص دقيق زمان قبول نميتوان به يك قاعده كلي متمسك شد. بلكه بايد در هر مورد شرايط و اوضاع و احوال خاص آن مورد را اعم از نحوه ابراز اراده طرفين، توافقات و شرايط قرارداد و ... بررسي نموده و زمان دقيق قبول را شناسايي كرد. كه اين امر در موارد اختلاف به عهده دادرس ميباشد. اما در صورتي كه قرار باشد نظريه وصول مورد عمل قرار بگيرد نكتهاي كه حايز اهميت اساسي است تعيين دقيق زمان وصول است. در راستاي همين بحث دو نظريه متفاوت در باره زمان وصول در بين پيروان اين نظريه ايجاد شده است. يك نظريه اينست كه به محض ايصال قبول به اقامتگاه پيشنهاد دهنده عقد محقق ميشود هرچند وي هيچگاه از آن آگاه نشود و بر مبناي نظريه دوم عقد با اطلاع پيشنهاد دهنده از وصول محقق ميشود و وصول قبول به اقامتگاه وي صرفا امارهاي بر اطلاع او از وصول قبول تلقي ميشود. يعني اگر گوينده ايجاب بتواند جهل خود را از وصول قبول اثبات نمايد تاريخ وقوع عقد به تاخير ميافتد.
بطور خاص در مورد قراردادهاي الكترونيكي نيز اينگونه ميتوان اظهار داشت كه: "اگر طرف مقابل منتظر دريافت پيام بعنوان ايجاب يا قبول بوده موقعي كه پيام در دسترس او واقع شود مثلا از طريق سيستم اطلاعاتي در صندوق پست الكترونيك او واقع شود به نحوي كه اگر او سيستم رايانهاي خود را باز و وارد سيستم اطلاعاتي شود آن را ملاحظه خواهد كرد، آثار وصول نسبت به او قابل اعمال خواهد بود، ولي اگر طرف مقابل منتظر پيام نبوده نميتوان صرف قرار گرفتن پيام در دسترس او را به معني وصول تلقي نمود، بلكه وصول زماني اتفاق ميافتد كه او به صندوق پست الكترونيك خود مراجعه و پيام را باز نمايد. باز شدن پيام توسط او امارهي اطلاع او از محتويات آن به حساب خواهد آمد."
چنانكه قبلا نيز گفته شد بند 2 ماده 10 آنسيترال نيز كه تنها در مورد زمان وصول ارتباط الكترونيكي بحث ميكند دو حالت را در نظر گرفته است. در حالت اول پيشنهاد دهنده به ارسال كننده ارتباط الكترونيكي آدرس مشخصي داده و از او خواسته است كه پيام مورد نظر را به آن آدرس ارسال كند. در اين حالت زمان قبول هنگامي است كه پيام قبول توسط قابل به آدرس مذكور ارسال شده و در دسترس پيشنهاد دهنده قرار گيرد. اما در حالت دوم آدرسي از پيش تعيين نشده است و يا اگر تعيين شده قابل پيام قبول به آدرسي غير از آن ارسال ميدارد. در اين حالت زمان قبول زماني است كه پيام قبول در دسترس پيشنهاد دهنده باشد و نسبت به وصول اين پيام نيز آگاهي داشته باشد.
قانون تجارت الكترونيك كشور ما نيز تقريبا مشابه قانون آنسيترال زمان وصول داده پيام را در دو بند مطرح نموده كه در ماده 27 مذكور است. در پايان ذكر اين نكته نيز ضروري است كه اگر بين طرفين قرارداد توافق خاصي در مورد وصول قبول صورت گرفته باشد قطعا اين توافق براي طرفين الزام آور خواهد بود. در همين راستا ماده 23 قانون تجارت الكترونيك مقرر مي دارد: "اگر اصل ساز بطور صريح هر گونه اثر حقوقي داده پيام را مشروط به تصديق دريافت داده پيام كرده باشد، داده پيام ارسال نشده تلقي ميشود، مگر آنكه تصديق آن دریافت شود."