مسیر ماندگاری (بخش اول)
داتیکان_فرود نودهی: 11 شهریور امسال، سومین سالگرد استاد فقید دانشگاه تهران، دکتر امیرناصر کاتوزیان است. در مورد کاتوزیان سخنهای زیادی گفته شده و بعضا وی را با القابی همچون «پدر علم حقوق» خطاب قرار میدهند. طبیعتا دکتر کاتوزیان نیز چه از نظر علمی و چه از منظر اخلاقی بدون ایراد نبوده و شاید برخی انتخاب عنوانی مانند «پدر علم حقوق» را برای وی نپسندند. ولی هیچکس نمیتواند تأثیرگذاری و نقش بیبدیل وی در توسعه علمی و ادبیات حقوق ایران را منکر شود. از این رو و برای ارج نهادن به چند دهه تلاش بیوقفه استاد کاتوزیان در علم حقوق ایران، داتیکان در گفتگو با چندتن از دانشجویان نخستین ایشان، به مسائل کمتر مطرح شده در مورد شخصیت علمی دکتر کاتوزیان پرداخت.
نعمت احمدی
شما مهمترین ویژگیهای دکتر کاتوزیان را در چه میدانید؟
شاید من در میان دانشجویان دکتر کاتوزیان، بیشترین واحد را با ایشان گذرانده باشم. علاوه بر مقدمه علم حقوق و فلسفه علم حقوق، من تمامی دروس مدنی را نیز با ایشان سپری کردم. هرچند دکتر کاتوزیان بیان خوبی نداشت ولی کلاسهای درس ایشان بسیار جذاب بود. کلاسهای درس ایشان بسیار آکادمیک و منظم بود. برای کلاس درس ایشان باید همواره با مطالعه وارد کلاس میشدیم و اگر اینچنین بود، میتوانستیم استفاده دوچندانی از کلاس در ایشان داشته باشیم. این یکی از ویژگیهای کلاسهای دکتر کاتوزیان بود.
به نظر من انقلاب فرهنگی و اخراج ایشان از دانشگاه اگرچه ستم بسیار بزرگی به ایشان بود ولی این اخراج دکتر کاتوزیان را دکتر کاتوزیان کرد. اکثر تألیفات ایشان در این دوره خانه نشینی صورت گرفت، در واقع این خانه نشینی ستم به ایشان و یک لطف بسیار بزرگ به جامعه حقوقی بود.
به نظر من دکتر کاتوزیان مثل آب نرم و مثل آب سخت بود. هیچ چیزی سختتر و نرمتر از آب نیست. آقای دکتر کاتوزیان در مقابل شرایط مانند آب بود. ظلم به ایشان باعث شد تا وی از جنبه سختی آب استفاده کند و دست به تألیفات بسیار گرانبهایی بزند. به طور کلی من تألیفات حوزه حقوق را به قبل و بعد از کاتوزیان تقسیم میکنم. زیرا پیش از ایشان تألیفات حقوق در حوزه خصوصی و مدنی به جز چند نفر از جمله دکتر سیدحسن امامی، تألیفات خاص و پربار دیگری نداشتیم. در این میان دکتر امامی تألیفات ویژهای داشت که آن هم ناشی از حوزه رفتن و البته تحصیل ایشان در فرانسه بود. به باور من دکتر امامی در 6 جلد کتاب مدنی خود همانند طبری در حوزه تاریخ عمل کرده بود.
از دکتر سیدحسن امامی صحبت کردید. چندنفر از اساتید و همکلاسیهای شما روحانی و ملبس بودند؟
به جز مرحوم امامی چند استاد دیگر هم داشتیم که ملبس بودند. در خصوص همکلاسیها هم باید بگویم که ما دو دسته هکلاسی داشتیم؛ یکی نظامیان بودند و یکی هم ملبس و روحانی. یکی از دیگر از همکلاسیهای من آقای حسن روحانی رئیس جمهور امروز ایران بود که در همان زمان هم یک روحانی بسیار خوش لباس و باهوش و سخنران بود. آقای سیدمحمد خامنهای برادر مقام معظم رهبری هم از روحانیون دیگر این دوره بودند که البته در زمان ما وی در مقطع ارشد تحصیل میکردند.
دکتر کاتوزیان در خاطراتش میگوید که پدرش قضاوت میکرده و البته پدربزرگش هم نویسنده خوبی در دوران مشروطه بوده است. دکتر کاتوزیان نیز پیش از انقلاب قضاوت میکردند، در تدوین پیشنویس اولیه قانون اساسی هم نقش داشتند. شما جایگاه دکتر کاتوزیان در این پیشنویس را چقدر میدانید؟
همایشی در دانشکده حقوق دانشگاه تهران در سال 1391 برای تجلیل از دکتر کاتوزیان برگذار شد که من در آنجا سخنرانی کردم. من در حضور خودشان شرح زندگی ایشان را قرائت کردم که در همانجا نیز در خصوص تدوین پیشنویس قانون اساسی صحبتهایی را مطرح کردم. موقعی که حضرت امام (ره) در پاریس بودند و زمانی که مشخص بود که حکومت پهلوی به زودی سقوط میکند، دکتر حسن حبیبی از سوی حضرت امام (ره) مؤظف شد هیأتی را متشکل از دکتر جعفری لنگرودی، دکتر کاتوزیان، دکتر عبدالکریم لاهیجی، دکتر ابولفتح بنی صدر، ناصر میناچی به اضافه خود حسن حبیبی تشکیل دهد برای تدوین پیشنویس قانون اساسی. در متن پیشنویسی که از سوی این افراد تدوین شد، بحث ولایت فقیه مطرح نبود و این مسأله در این متن گنجانده نشده بود. دکتر کاتوزیان در خاطراتش میگوید که برای تدوین این پیشنویس ما از چندین قانون اساسی از جمله قانون اساسی مشروطه استفاده کردیم، همچنین تلاش کردیم این قانون را با شرع و اصول دین تطبیق دهیم تا تضادی در این زمینه وجود نداشته باشد. زمانی که این پیش نویس در شورای انقلاب مطرح میشود، دکتر کاتوزیان میگوید که متوجه شدم که متن ما کنار گذاشته خواهد شد و از همان روز نا امید شدم.
دکتر کاتوزیان در کتاب خاطراتش میگوید؛ «روزی که ما رفتیم این پیش نویس را تقدیم رهبر انقلاب کنیم، من سراسر غرور بودم که انقلابمان به ثمر نشسته است. و مفتخر از این که من هم سهمی در این راه داشتهام و با خود فکر میکردهام که خداوند مقدر فرموده است که پیش نویس قانون اساسی به قلم من ناچیز نوشته شود ولی حوادث بعدی مشخص کرد که چقدر خام طمع بودهام.»
در واقع در پیشنویس اولیه قانون اساسی، آنچه دکتر کاتوزیان به دنبال آن بود حاصل نشد. به نظر من اگر متنی که دکتر کاتوزیان در تدوین آن نقش داشت،به تصویب میرسید متفاوت از قانون فعلی بود. در همان دوره شورای انقلاب هم متنی را تهیه دیده بود که فارغ از این متن بود. لازم به ذکر است که پیش نویس نخست در 160 اصل تدوین شد ولی قانونی که بعدا به تصویب رسید و امروز نیز در کشور حکمفرماست، 177 اصل دارد.
بسیاری دکتر کاتوزیان را پدر علم حقوق میدانند، به نظر شما به کاربردین این واژه برای ایشان درست است یا خیر؟
حقوق در ایران و به طور کلی در جامعه اسلامی یک شبه متولد نشده است. حقوق ما از فقه آمده است و فقه نیز ماحصل بیش از هزار سال تجربه زیستی مسلمانان محسوب میشود. به طور مثال امروزه ما دو نوع دادگاه داریم، یکی دادگاه عرفی و دیگری دادگاه شرعی که دادگاه شرعی برآمده از فقه و حاکمیت است. از این رو نمیتوان گفت پدر علم حقوق آقای کاتوزیان است زیار این حقوق طی 1400 سال ایجاد شده است.
آقای کاتوزیان شارع قانون مدنی است نه پدر علم حقوق. دکتر کاتوزیان با تسلطی که بر فقه و حقوق نو داشت توانست قانون مدنی ما را از شکل روایی که دکتر سیدحسن امامی و پیش از آن مصطفی خان عدل و حائری شاه باغ در این زمینه فعال بودند را تغییر دهد. دکتر کاتوزیان تحلیلگر قانون مدنی است، به طور مثال شما یک وقایع تاریخی دارید و یک تحلیل تاریخی. تا پیش از این ما فقط شاهد روایت وقایع حقوقی بودیم ولی آقای کاتوزیان تحلیلگر حقوق مدنی شد. به نظر من دکتر کاتوزیان فصل الخطاب مباحث حقوق مدنی است که من در همین زمینه یک یادداشت نیز نوشتهام. من در آن مقاله نوشتم وقتی در حقوق میگوییم «قال کاتوزیان»، دیگر بحث تمام است زیرا ایشان مفسر قانون شد و قانون مدنی ما را از آن حالت روایی محض خارج کرد.
اینکه دکتر کاتوزیان در حقوق مدنی فصل الخطاب است، به واسطه تلاشی است که ایشان در حوزه حقوق مدنی داشتهاند، از این رو برخی بر این باورند که چرا دکتر کاتوزیان به حوزه فلسفه حقوق ورود کرد؟
به نظر من دکتر کاتوزیان مانند حافظ است و بسیار دست نیافتنی است. عیب دکتر کاتوزیان در حوزه حقوق این است که در پله آخر نشسته و کسی نمیتواند به ایشان نزدیک شود، کاتوزیان تکرار نشدنی است، هرچند انتقاداتی هم به ایشان وارد شود. ما به راحتی نمیتوانیم شخصی مانند دکتر کاتوزیان پیدا کنیم.
با این حال به نظر من دکتر کاتوزیان باید برخی از آثارش را دوباره ویرایش یا بازنویسی میکرد. فلسفه علم حقوق و مقدمه علم حقوق از جمله کتب نخستین ایشان است و با توجه به گرفتاریها و مشغله زیاد، ایشان نتوانستند دوباره برای بازنویسی و ویرایش این کتب وقت بگذارند. هرچند که به نظر من این دو کتاب تنها به عنوان کتابهای درسی تألیف شدند و جایگاه کتب دیگر ایشان را ندارند.
البته در خصوص کتاب مقدمه علم حقوق باید بگویم که به واسطه روابط نزدیکی که من در این اواخر با ایشان داشتم، یکبار از ایشان پرسیدم که اگر دوباره برگردید دوباره این کتاب را به همینگونه مینویسید؟
ایشان گفتند اگر فرصتی بود قطعا این کتاب به این شکل نوشته نمیشد. با این حال باید مدنظر داشت که جایگاه دکتر کاتوزیان آنقدر بالا و بی نظیر است که نمیتوان در این خصوص بر ایشان نقد گرفت بلکه باید بر جامعه حقوق این نقد را وارد کرد که بعد از ایشان نتوانستند یک کتاب در حوزه مقدمه علم حقوق بنویسند.
اگر بخواهید دانشجویی را پیدا کنید که در مسیر دکتر کاتوزیان قدم برداشته است، میتوانید از کسی نام ببرید؟
در این خصوص نمیتوانم اسم کسی را ببرم. آقای کاتوزیان حاصل یک زندگی خاص خانوادگی و یک شرایط اجتماعی خاص است که از سربازی به سرداری رسیده است. بنابراین در این باره من نمیتوانم از کسی نام ببرم. در پایان نیز باید بگویم که جاذبه، وقار و میهن پرستی که دکتر کاتوزیان داشت بر من تأثیر بسیاری داشت. ایشان هیچگاه سوار ماشین خارجی نمیشد و حتی لباس فرنگی نیز نمی پوشید و اصرار زیادی بر ایرانیت خود داشت، هرچند ستم بسیاری بر ایشان صورت گرفت.
عبدالصمد خرمشاهی
آقای خرمشاهی، شما سال 48 وارد دانشگاه تهران شدید. آن زمان چندمین سال تدریس استاد کاتوزیان در دانشکده حقوق بود؟
فکر میکنم، اوایل تدریس ایشان بود. حداکثر 4 سال پیش از ورود من به دانشکده حقوق ایشان شروع بع تدریس کردند
شما یکی دیگر از دانشجویان سرشناس دکتر کاتوزیان محسوب میشوید. چه دروسی را با ایشان گذراندید؟
تا جایی که به خاطر دارم، تمامی حقوق مدنی به اضافه مقدمه علم حقوق که کتاب خودشان بود. آقای کاتوزیان را خداوند رحمت کند. هرچیزی عشق میخواهد، مرحوم کاتوزیان عاشق حقوق مدنی و کار تدریس بود. به خاطر دارم که ایشان میگفتند بدون کتاب حقوق مدنی نمیتوانند حتی قدمی از قدم بردارند. من همیشه عاشق مسائل جزایی بودم، از این رو علاقه کمتری به حقوق مدنی داشتم و معمولا کمترین نمراتم را از استاد کاتوزیان میگرفتم. به خاطر دارم در یکی از امتحانات نمره کمی گرفتم و رفتم خدمت استاد کاتوزیان و با گلایه گفتم این چه نمرهای است که به من دادهاید؟ به ایشان گفتم من همیشه نمرات خوبی میآورم برای همین از شهریه معاف میشوم و با کلی سر و صدا گفتم این نمره بسیار پایینی است که به من دادهاید. مرحوم کاتوزیان هم با صبوری من را به اتاقش فراخواند و برگه امتحان من را آورد. گفتند بیا باهم سوالات را دوباره بخوانیم، از ساعت 9 صبح تا نزدیکای ظهر سوالات را یک به یک با من بحث میکردند. فقط از افرادی همچون دکتر کاتوزیان برمیآید که برای همچین مسألهای انقدر وقت بگذارد و با صبوری پاسخ بدهد.
پدر شما هم مانند دکتر کاتوزیان قضاوتی میکردند. آیا ایشان شناختی از دکتر کاتوزیان در دوران قضاوت داشتند؟
خیر. پدرم در سال1332 وارد دانشگده بود و در سال 1336 فارغ التحصیل شد. با توجه به اینکه پدرم در شهرهای مختلف ایران مشغول قضاوت بود، بعید میدانم ارتباطی با دکتر کاتوزیان داشته باشد. حداقل من چیزی به خاطر ندارم.
بسیاری معتقدند که ورود دکتر کاتوزیان به مباحثی همچون مقدمه علم حقوق و فلسفه حقوق درست نبود و نقطعه ضعف ایشان محسوب میشود. نظر شما در این باره چیست؟
به نظرم این یک ایراد اساسی محسوب نمیشود و نیازی هم نیست تمامی آثار یک شخص بیبدیل و بینظیر باشد. اساسا این اتفاق به سختی پیش میآید. به نظرم شرایط آن دوران ایجاب میکرد این کتاب نوشته شوند و واقعا جای خالی این کتب احساس میشد. و از این رو من با نظر منتقدین مخالف هستم و معتقدم این کتب ایرادی ندارد.
به نظر شما مهمترین ویژگی دکتر کاتوزیان در کلاس درس چه بود؟
به نظرم در اینجا مسئله عشق به کار مطرح است. کلاسهای درس ایشان در سکوت مطلق برگذار میشد و عموما کسی سر و صدا نمیکرد. آقای کاتوزیان مباحث درسی را با عشق و حوصله خاصی مطرح میکردند که نمونه آن کمتر دیده میشد. من اصلا به یاد ندارم که در کلاس درس ایشان شلوغ کاری صورت گرفته باشد و عموما دانشجویان در حال نت برداری از مباحث درسی بودند.
در کلاس درس شوخی هم میکردند؟
اصلا. بعضی اوقات بین بچهها صحبت میشد که چه زمانی آقای کاتوزیان میخندد. البته هیچگاه اخمو نبودند ولی در کلاس درس اصلا اهل شوخی نبودند. دکتر کاتوزیان مرد بسیار صبورو با حوصلهای بود و برخلاف بعضی از اساتید که معمولا با هیجان تدریس میکردند، ایشان بسیار با صبوری و انرژی زیاد سعی میکردند مباحث را به دانشجویان آموزش بدهند که این یکی از مهمترین وجه تمایزهای ایشان با دیگر اساتید بود.
صالح نیکبخت
اولین درسی که با آقای دکتر کاتوزیان داشتید، چه بود؟
آن طور که یادم است، اولین بار که ایشان وارد دانشگاه شد، هیچ یک از کلاسهای حقوق مدنی با ایشان نبود و تنها درس مقدمه علم حقوق را تدریس میکردند. اولین درسی که من با مرحوم کاتوزیان داشتم، مقدمه علم حقوق بود. استاد کاتوزیان در آن زمان درس مقدمه علم حقوق را طوری ارائه میکردند که در گذشته نمونه آن دیده نشده بود. این درس بسیار سخت و پیچیده تنظیم شده بود و از مباحث فلسفی از جمله نظریات کانت نیز در کلاس درس صحبت به میان میآمد. برای ما که درس ادبی نخوانده بودیم و در رشته علوم طبیعی تحصیل کرده بودیم، این درس خیلی سخت بود.
از منظر علمی، شما مهمترین تمایز مرحوم کاتوزیان با اساتید آن زمان رشته حقوق را در چه میدانید؟
من یکبار به دکتر کاتوزیان گفتم که درس مقدمه علم حقوق شما سخت است. و ایشان بسیار عصبی شدند و گفتند که این درس برای کسانی است که میخواهند به سیستم قضایی ایران ورود کنند و مسئولیت برعهده بگیرند، از این رو باید سخت باشد. در آن زمان من از این حرف ناراحت شدم ولی بعدها که وارد دروس حقوق مدنی شدیم و به خصوص در دروس مربوط به وصیت که با ایشان گذراندم، مباحث مربوط به مبانی علم حقوق بسیار به کار ما آمد و در آنجا علت سختگیری ایشان را متوجه شدم.
یکی از ویژگیهای بارز دکتر کاتوزیان که کمتر در دیگر اساتید وجود داشت، این بود که زبان عربی ایشان بسیار خوب بود. دکتر کاتوزیان چون عربی میدانست و در زمینه فقه نیز مطالعه داشت و به زبان فرانسه و انگلیس نیز آشنا بود، در حقوق مدنی تطبیقی بسیار مسلط از دیگر اساتید حقوق ظاهر شدند. مبنای تدریس ایشان در حقوق مدنی کتابهای دکتر سیدحسن امامی بود و بسیار به ایشان ایمان و ارادت داشتند. استاد کاتوزیان به معنای واقعی کلمه حقوق تطبیقی را درس میداد که یک نمونه خاص در دانشکده حقوق محسوب میشد.
به طور کلی باید گفت که مطالعات گسترده مرحوم کاتوزیان نقطه تمایز ایشان با دیگر اساتید بود. ایشان علاوه بر مطالعه دقیق بر حقوق فرانسه، تسلط خوبی بر کتب فقهی اهل شیعه و نیز اهل تسنن داشتند و همه این مسائل باعث شد که از نظر علمی ایشان به عنوان یک شخصیت بارز و برجسته در دانشکده حقوق مطرح شوند. در کنار خصوصیات علمی، باید گفت که متانت و وقار مرحوم کاتوزیان باعث شد که شخصیت ایشان برای ما بسیار خاص جلوه کند، چیزی که تا پیش از این، در شخصیتهای تلوزیون و یا کتابهای داستان دیده بودیم.
اگر بخواهید دکتر کاتوزیان را برای کسانی که ایشان را درست نمیشناسند، معرفی کنید، چگونه این کار را انجام میدهید؟
به نظر من در باب معرفی یک شخصیت، بنا به قول منطقیون معرِف باید اجلی از معرًف باشد. از این نظر من در جایگاهی نیستم که بتوانم ایشان را معرفی کنم ولی با این حال چیزی که در شخصیت دکتر کاتوزیان خاص و منحصربه فرد بود و این مسأله در دیگر اساتیدی که حتی در خارج از کشور نیز تحصیل کرده بودند کمتر دیده میشد، بحث دغدغه اجتماعی ایشان بود. بسیاری از اساتیدی که در فرانسه تحصیل کرده بودند، در آنجا باید تحت تأثیر جنبش دانشجویی ماه می 1968 فرانسه که به سرنگونی دولت «دوگل» منجر شد قرار میگرفتند. ولی اکثر این اساتید در دوران تدریس در دانشکده حقوق وارد این مباحث نمیشدند و از شرایط امنیتی آن زمان حاکم بر ایران ترسیده بودند. این درحالی است که دکتر کاتوزیان به این موضوعات توجه نمیکرد و بسیار دغدغه اجتماعی داشت.
در واقع دورانی که ما وارد دانشگاه شدیم، دوران تضاد دو نسل در دانشگاه تهران بود که دکتر کاتوزیان و دکتر آزمانیش از جمله معروفترینهای نسل جدید بودند و اساتیدی مانند دکتر سیدحسن امامی، دکتر پات و دکتر علیآبادی از جمله اساتید نسل گذشته محسوب میشدند. از این رو با توجه به دوران خاص حاکم بر ایران، گاها تضادهایی در واکنش اساتید به اتفاقاتی که در ایران صورت میگرفت، وجود داشت. در این بین دکتر کاتوزیان شخصیت سیاسی نبود ولی نسبت به رویدادها واکنش نشان میداد و دارای مسئولیت اجتماعی بالایی بود.