مهمترین موانع پیش روی خبرنگاران در ایران چیست؟
داتیکان-فرود نودهی: «مزار شریف سقوط کرد. هفدهم مرداد ماه ۱۳۷۷، اینجا محل کنسولگری ایران در مزار شریف است، من محمود صارمی خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران هستم، گروه طالبان چند ساعت پیش وارد مزار شریف شدند. خبر فوری، فوری. مزار شریف به دست طالبان سقوط کرد، عدهای از افراد طالبان در محوطه کنسولگری دیده میشوند به من بگویید که چه وظیفهای...» اشتباه نکنید، نه من محمود صارمی هستم و نه موضوع گزارش سقوط مزار شریف است. این متن آخرین پیامی بود که محمود صارمی خبرنگار جمهوری اسلامی ایران در 17 مرداد سال 77 به زبان آورد و پس از آن به دست طالبان به شهادت رسید. از آن روز به بعد 17 مرداد را روز خبرنگار مینامیم. البته باید اذعان داشت که شاید در این سالها صارمیهای زیادی به دلایل مختلف کشته یا حتی در حبس باشند.
وقتی در جواب اینکه شغلت چیست؟ میگویی خبرنگار هستم، با عکسالعمل متفاوتی روبهرو میشوید. بسیاری ابراز علاقه میکنند که شغل جذاب و خاصی داریم و شاید به حال ما غبطه نیز بخورند. ولی زمانی که چند کلمه از سختیها و موانع آن میشنوند دیگر سکوت کرده و ابراز همدردی میکنند. خبرنگاران در ایران با موانع زیادی دست و پنجه نرم میکنند، از حقوق کم گرفته تا ساعات کار طولانی و نداشتن امنیت شغلی و مالی و حتی جانی. داتیکان در گفتگو با کامبیز نوروزی بخشی از مهمترین موانع خبرنگاران در ایران را بررسی میکند.
نوروزی در ابتدا مهمترین مانع انجام وظیفه خبرنگاران را سیاستهای پنهانکارانه دستگاههای دولتی عنوان کرد. او در همین زمینه گفت: «بزرگترین مانع انجام وظیفه خبرنگاران در ایران، سیاستهای پنهان کارانه دستگاههای دولتی، شرکتهای خصولتی و سازماهای عمومی مانند شهرداریها است. به طور کلی ساختار حکومتی ایران به شدت تمایل به پنهان کاری دارد و به هر وسیلهای که بتوانند اطلاعات را از افکار عمومی و خبرنگاران پنهان میکنند. تقریبا میتوان گفت به ندرت پیش میآید که روزنامه نگاری بتواند اطلاعات مهمی را از دستگاههای اداری به دست آورد مگر آنکه مجبور شود از شیوههای خاص خبرنگاری استفاده کند. میل به پنهان کاری در دستگاههای دولتی ناشی از قدرتی است که اطلاعات برای دستگاهها و مقامات حکومتی تولید میکند. همین قدرت باعث ایجاد رانت میشود.»
او در ادامه افزود: «با توجه به سابقهای که در این حوزه دارم، میتوانم به جرأت اعلام کنم که تقریبا اطلاعات هیچ قراردادی را نمیتوان از دستگاههای دولتی حاصل کرد. همه چیز در پشت پرده انجام میشود و گاهی اوقات با سو استفاده از قانون مجازات افشای اسناد طبقه بندی شده، امکان ورود خبرنگاران به مسائل پشت پرده را نیز نمیدهند. از این رو باید گفت که در اکثر مواقع این اطلاعات در هزارتوی پیچیده و پنهان دستگاههای حکومتی مخفی نگه داشته میشود.»
نوروزی با اشاره به اینکه در شرایط فعلی بزرگترین مانع برای انجام درست و کامل حرفهی خبرنگاری همین مشکل پنهانکاری است، افزود: «به طور مثال کمتر خبرنگار مستقلی میتواند اطلاعاتی از نوع عملکرد بودجه، شرکتهای دولتی و شبه دولتی، عملکرد خصوصیسازی و واگذاری و عملکرد سیستمهای بانکی و معوقات آن کسب کند زیرا این اطلاعات منشا قدرت محسوب میشوند. به نظر بنده اگر این اطلاعات منتشر شوند بسیاری از مسائل هویدا میشود و این مسأله هم زحمت خبرنگاران را کاهش میدهد و هم اینکه از بسیاری فسادها جلوگیری میشود.»
این حقوقدان فعال حوزه رسانه در ادامه به بحث امنیت حرفهای و البته مالی و جانی خبرنگاران اشاه کرد و این مسائل را از دیگر موانع و مشکلات این حرفه در ایران دانست. او در این زمینه اظهار داشت: «عدم امنیت حرفهای از دیگر مشکلات روزنامه نگاران است. با این حال تجربه بیست و چندسال ما نشان داده است که آن دستگاههایی که موجب عدم امنیت شغلی روزنامه نگاران هستند در مواردی که خبرنگار به مباحث اقتصادی و انتشار اطلاعات مربوط به فسادها بپردازد با مشکلات کمتری مواجه است. به طور مثال چنانچه یک منبع مؤثق بانکی خبر بدهد که یک فرد که در حال ساخت یک مگامال 3 هزار میلیاد تومانی است، به سیستم بانکی بدهکار است، این گونه اخبار قابل انتشار است و موجب سلب امنیت شغلی خبرنگار نیست. یا فرض بفرمایید در همین واقعه مربوط به ثبت سفارش غیر قانونی خودرو، اخبار از سوی خبرنگاران منتشر شد و بعید میدانم این موضوعات منجر به سلب امنیت روزنامهنگاران شود.»
نوروزی در ادامه به این موضوع اشاره کرد که اساساً اخباری که منجر به سلب امنیت خبرنگاران میشود، جنس دیگری دارد. او ادامه داد: «به نظر بنده آنچه منجر به سلب امنیت خبرنگاران میشود، مسائل دیگری است. با این حال اگر دولت به این اندازه اصرار به پنهان کاری نداشته باشد، بانک مرکزی و سیستم بانکی انقدر پنهان کاری نداشته باشند و خودشان اطلاعات رانتها و فسادها را منتشر کنند، امنیت خبرنگاران هم تأمین خواهد شد. من بر این باورم اگر نمایندگان دولت در کمیته تعیین مصادیق مجرانه یا شورای نظارت بر صدا و سیما بگویند چه اتفاقاتی در این شورای میافتد و انقدر مردم را بیگانه فرض نکنند این امر زحمت خبرنگاران را نیز کمتر کرده و خطری نیز مواجه آنان نمیشود.»
نوروزی با طرح این موضوع که مقصر اصلی پنهانکاریها دولت است نه سایر دستگاهها گفت: «در سالهای اخیر خود من به بسیاری از تفسیرهای قوه قضائیه انتقاد داشته و دارم، با این حال پایه اصلی عدم امنیت شغلی خبرنگاران دولت است. اگر دولت و شخص رئیس جمهور به آن وعدهای که در خصوص آزادی اطلاعات داده بود وفادار باشد که تا کنون نبوده، حاشیه امنیت مناسبی برای خبرنگاران ایجاد خواهد شد.»
این حقوقدان در ادامه به وضعیت خبرنگاران و روزنامهنگاری در ایران امروز اشاره کرد و با متزلزل خواندن این شغل در ایران اظهار داشت: «وضعیت روزنامهنگاران در کشور بسیار بیثبات است. اساساً مطبوعات در ایران متزلزل است و همین مساله باعث میشود که کسانی که وارد حیطه رسانه شدند واقعا به فردای خودشان مطمأن نباشند. این نبود امنیت شغلی به این امر منتهی میشود که هیچ کسی در حوزه مطبوعات سرمایهگذاری نکند. از طرف دیگر فشارهای سیاسی و غیره نیز مزید بر علت شده و شرایط مطبوعات را بیش از پیش آشفته نموده است.»
نوروزی در پایان به شرایط مالی نه چندان مناسب خبرنگاران اشاره کرد و در این زمینه گفت: «اوضاع اقتصادی مطبوعات بسیار نابسامان است. به جزء روزنامههایی که به طور مستقیم و غیر مستقیم به دستگاههای حکومتی وابسته هستند، سایر مطبوعات به سختی روزگار میگذرانند. از طرفی وضعیت معیشتی خبرنگاران در سطح بسیار ابتدایی است. در نظر بگیرید یک روزنامهنگار که با مدرک لیسانس یا فوق لیسانس، 20 سال سابقه کار دارد تنها 2 میلیون تومان حقوق میگیرد. طبیعتاً این عوامل به وضعیت مطبوعات کشور آسیب جدی وارد میکند. نقش دولت و معاونت مطبوعاتی آن نیز در این سالها، تقریبا بیاثر بوده است. دولت برای رفع این موانع هیچ برنامهای نداشته است. من بر این باورم چنانچه روزنامهنگارای و خبرنگاران دخلی کشور آسیب ببیند که دیدهاند و هیچ شخص و نهادی کمکی به آنها نکند، افکار عمومی کشور در تسخیر رسانههای خارجی قرار خواهد گرفت که این مسأله عواقب بسیار ناگواری به بار خواهد داشت. البته در این حوزه صدا و سیما نیز مقصر است زیرا عملاً منفعل و یکسویه عمل کرده است.»