میزان غرامت جان باختگان هواپیمای اوکراینی/سپاه باید دستور لغو کلیه پروازها را صادر میکرد/اولیای دم علیه چه نهادی باید شکایت کنند
داتیکان: حادثه بسیار غم انگیز سرنگونی هواپیمای اوکراینی در صبح روز چهارشنبه 17 دی ماه که در آن 176 نفر که تابعیت ایرانی، اوکراینی، بریتانیایی و کانادایی داشتند موجب تاسف و تاثر بسیار گردید. تا امروز، شنبه 21 دی ماه، بدلیل اینکه علت سقوط هواپیما مشخص نبود، امکان تحلیل حقوقی وجود نداشت. امروز مشخص شد که، متاسفانه هواپیما از طرف نیروهای نظامی مورد هدف قرار گرفته است. دولت ایران پذیرفته است که هواپیما به صورت غیر عمدی مورد حمله قرار گرفته و دولت ضمن پذیرش مسئولیت، عذرخواهی کرده است. در هر حال آنچه مسلم است، خسارت مسافرین به بازماندگان و خسارت هواپیما به دولت اوکراین باید پرداخت شود.
امکان طرح موضوعات حقوقی مختلفی در این زمینه وجود دارد. یکی از بحث ها مربوط به پرداخت غرامت است. اینکه چگونه و از طرف چه کسی باید پرداخت شود. داتیکان در گفتگو با دکتر منصور جباری قره باغ، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی و متخصص حوزه حقوق هوا وفضا به بررسی این مسئله میپردازد.
آیا شرکت هواپیمایی باید غرامت پرداخت کند؟ دادگاه صلاحیت دار کدام است؟ کدام قانون قابل اجراست؟
پرداخت خسارت از ناحیه متصدیان حمل و نقل هوایی مطابق کنوانسیون های بین المللی که هر دو کشور مبدا و مقصد آنها را پذیرفته و در کشور خود تصویب کرده باشند صورت میگیرد. دو کنوانسیون ورشو 1929 (پروتکلهای آن شامل پروتکل لاهه 1955 و 3 پروتکل مونترال 1975) و کنوانسیون مونترال 1999 مربوط به يكپارچه كردن برخي مقررات حمل ونقل بينالمللي هوايي در خصوص خسارات وارده به مسافران هواپیمایی، در خصوص خسارات وارده به مسافران، قابل اجرا هستند. باید دید کشور مبدا و مقصد عضو کدام یک از این اسناد هستند. البته مقصد نهایی مد نظر است. به احتمال زیاد مقصد اکثر مسافران غیر از کشور اوکراین بوده است. غالب مسافران به مقصد اروپا یا کانادا پرواز میکردند.
اگر کنوانسیون ورشو و پروتکلهای آن در این پرواز قابل اجرا باشد (ایران به این کنوانسیون پیوسته و اوکراین، کشورهای اروپایی و کانادا هم عضو آن هستند)، طرح دعوا میتواند از طرف بازماندگان در اقامتگاه متصدي حمل؛ يا مركز اصلي کار متصدي حمل؛ يا مركز تجارت متصدي حمل كه قرارداد حمل و نقل در آنجا منعقد شده؛ يا در مقصد به شرطی که کشور مزبور عضو کنوانسیون ورشو 1929 باشد قابل طرح است. مطابق بند 1 ماده 20 کنوانسیون ورشو «اگر متصدی حمل و نقل ثابت کند که خود و عاملین او کلیه تدابیر لازم را برای جلوگیری از بروز خسارت اتخاذ نمودهاند یا آن که اتخاذ چنین تدابیری برای او و عاملین او مقدور نبوده است مسئول نخواهد بود.» انتظار نمی رود که شرکت هواپیمایی اوکراینی از خطرات موجود در آن روز بخصوص از اقدامات تلافی جویانه دولت جمهوری اسلامی ایران بخاطر شهادت مرحوم سردار سلیمانی مطلع بوده باشد. بنابراین مطابق این کنوانسیون شرکت هواپیمایی اوکراینی مسئولیتی برای جبران خسارت ندارد.
دومین سند قابل بررسی کنوانسیون مونترال 1999 است. مباني مسؤوليت در این كنوانسيون تغيير و سيستم دو گانهاي در خصوص مسئوليت متصديان حمل و نقل در برابر مسافر ايجاد شده است. مطابق آن، متصديان حمل ونقل بطور كامل در برابر خسارات وارده به مسافر مسئول ميباشند بطوري که مسئوليت آنها تا مبلغ يكصد هزار «حق برداشت ويژه» (حدود 140 هزار دلار آمریکا) بصورت مطلق بوده و در صورتي كه متصدي نتواند ثابت كند خسارت ناشی از تقصیر، فعل یا ترک فعل سهل انگارانه او یا خدمه یا نمایندگان وی نبوده، علاوه بر 140 هزار دلار، بايد كليه خسارات وارده را جبران نمايد. به عبارت دیگر کنوانسیون مونترال 1999 مسئولیت مطلق متصدی حمل را پذیرفته است. اکثر کشورها از جمله اوکراین، کانادا و همه کشورهای عضو اتحادیه اروپا این کنوانسیون را پذیرفتهاند ولی به هر حال از آنجا که ایران به این کنوانسیون نپیوسته است لذا این کنوانسیون در خصوص شرکت هواپیمایی اوکراین قابل اجرا نیست.
با توجه به اینکه کنوانسیونهای ورشو و مونترال در این قضیه قابل اجرا نیستند، بازماندگان میتوانند در ایران علیه دولت (سازمان هواپیمایی ایران، ارتش یا سپاه) در دادگاههای ایران دعوا طرح کنند. در صورت عدم پرداخت خسارت به مسافران تبعه خارجی، آنها با حمایت دولت خود باید بتوانند از طریق مراجع بین المللی پیگیری نمایند.
مسئولیت کیفری مسببین حادثه چگونه است؟
مسلما در این شرایط سازمان هواپیمایی کشوری، سپاه و ارتش باید دستور لغو کلیه پرواز های مسافری را صادر میکردند. علاوه بر آن حمله به هواپیمای مسافری در هر شرایطی منع شده است. کسانی مرتکب تقصیر و کوتاهی شدهاند باید طبق قانون مجازات اسلامی ایران به سزای اعمال خود برسند. به نظر میرسد نخستین اقدامی که از دستگاه قضایی انتظار میرود دستور رسیدگی سریع و مجازات کسانی است که در لغو پروازها کوتاهی کرده و کسانی که موجبات پرتاب موشک به سوی هواپیما را فراهم کردهاند. دولتها وظیفه دارند امنیت هواپیما را تامین کنند. امید است با رسیدگی و مجازات عاملین این حادثه دردناک، این آخرین حادثهای باشد که به هواپیمایی وارد می شود.
آیا پرداخت غرامت از طرف دولت باید صورت گیرد؟
دولت اعلام کرده که هواپیمای مسافربری اوکراینی «بر اثر بروز خطای انسانی و به صورت غیر عمد» هدف پدافند ضدهوایی قرار گرفته و سرنگون شده است.
این اتفاق روزی افتاد که فضای ایران برای پروازهای هواپیماهای مسافری کاملا ناامن بود. بدنبال ترور و شهادت مظلومانه سردار قاسم سلیمانی، سپاه و ارتش برای عملیاتی علیه نیروها و مواضع آمریکایی برنامه ریزی میکرده است. شرکتهای هواپیمایی، دولتهای آنها و حتی نهادهای دیگر ایرانی از این عملیات بیخبر بودند. بسیار ضروری بود دستور لغو پروازها را سازمان هواپیمایی کشوری ایران، سپاه و ارتش اعلام میکردند. از دو جهت کوتاهی صورت گرفته است؛ نخست اینکه پروازها در این زمان حساس برقرار بودند و دوم اینکه شلیک به هواپیمای مسافری انجام شده است. عملی که در حقوق بینالملل هوایی کاملا منع شده است.
نکته مثبت در این قضیه این است که ایران خطای انسانی و غیرعمد بودن حادثه را پذیرفته است و این امر در کاهش میزان خسارت موثر است و در صورت پرداخت خسارت، جز خاطره بد و ناگوار برای مردم دنیا بخصوص بازماندگان این حادثه دردناک و تجربه ناگوار و نابخشودنی برای صنعت هوانوردی و نیروهای نظامی، عواقب بد دیگری نخواهد داشت. میزان پرداخت خسارت باید به صورت توافقی مابین دولتها تعیین شود. در طول تاریخ هوانوردی چند مرتبه اتفاق تقریبا مشابهی افتاده است.
بروز حوادث مشابه هواپیمایی و ممنوعیت مورد هدف قرار دادن هواپیمای مسافری تا به امروز چگونه بوده است؟
اولین سرنگونی بوسیله موشک مربوط به هواپیمای 007 کره است. اول سپتامبر 1983 جنگندههاي شوروي سابق، هواپيماي بوئينگ 747 به شماره پروازي 007 خطوط هوايي كره را كه با 269 مسافر در حال پرواز در نزديكي جزيره ساخالين در فضای شوروي سابق بود، سرنگون كردند. اين حادثه غم انگيز در مورد قوانين بينالمللي حاكم بر چنين حوادثي سوالاتي جدي برانگيخت و سازمان بين الملل هواپيمايي كشوري را تشويق نمود قوانيني در اين زمينه تدوين كند.
دولتها متعهد گرديدند از به كارگيري اسلحه عليه هواپيما كشوري خودداري كرده، زندگي افراد داخل هواپيما و امنيت آن را هنگام رهگيري در معرض خطر قرار ندهند. بدنبال حادثه هواپیمای 007 کره، مجمع عمومي ايكائو در سال 1984 کنوانسیون هواپيماي كشوري (معروف به کنوانسیون شیکاگو) را با اضافه كردن ماده جديدي تحت عنوان ماده 3 مكرر اصلاح كرد. بر اساس اين ماده، دولتها متعهد گرديدند از به كارگيري اسلحه عليه هواپيما كشوري خودداري كرده، زندگي افراد داخل هواپيما و امنيت آن را هنگام رهگيري در معرض خطر قرار ندهند. مطابق اين ماده، هر كشوري، براي اعمال حق حاكميت خود حق دارد از هواپيماي كشوري كه بدون مجوز در فضاي هوايي او پرواز مي كند بخواهد تا در فرودگاه معيني فرود آيد ولی حق ندارد به هیچ عنوان آن را به خطر بیاندازد. از این لحاظ که شوروی سابق اشتباه در شناسایی هواپیما را مطرح و آن را غیر عمدی تلقی کرد. از آنجا که این حادثه در زمان صلح افتاده بود و غیر عمدی بوده تاحدودی به سرنگونی هواپیمای اوکراینی در فضای تهران شبیه است. شاید این تنها حادثه ای باشد که بتوان گفت با قضیه حاضر مشابهت هایی دارد.
دومین مورد سرنگونی، هواپیمای ایران ایر توسط کشتی ایالات متحده است که در آبهای خلیج فارس، آبهای سرزمینی ایران، با دو فروند موشك زمين به هوا كه از طرف رزم ناو ونسان آمريكا پرتاب شد، مورد حمله قرار گرفت. این قضیه هم در دیوان بین الملل دادگستری و هم در ایکائو مطرح گردید. ديوان بين المللي دادگستري روز 12 سپتامبر 1994 را براي رسيدگي به اين دعوي تعيين كرده بود كه يك ماه پيش از برگزاري آن، با موافقت دولت ايران و دولت ايالات متحده آمريكا زمان رسيدگي، به تعويض افتاد. پس از مذاكراتي، دو دولت به توافقهايي دست يافتند كه در 22 فوريه 1996 (سوم اسفند 1374) مصالحه نهايي امضا شد و دعوي از دستور كار ديوان خارج گرديد. در اين مصالحه، دولت آمريكا پذيرفت كه مبلغي به بازماندگان اين حادثه پرداخت كند. شرایطی که هواپیمای ایرباس اتفاق افتاد با شرایط فعلی هواپیمای اوکراینی کاملا متفاوت است.
حادثه دیگر در این زمینه مورد هدف قرار گرفتن هواپیمای مالزیایی بر فراز اوکراین بود. این هواپیما از آمستردام در هلند راهی کوالالامپور در مالزی بود که در آسمان اوکراین سرنگون شد. هواپیما در اثر اصابت یک فروند موشک نظامی ساخت روسیه در منطقهای در شرق اوکراین سرنگون شد. در آن مقطع درگیریهای نظامی شدیدی در شرق اوکراین در جریان بود. بیشتر قربانیان هلندی بودند. سه شهروند روس و یک شهروند اوکراینی متهم شدهاند که با انتقال موشکی به مناطق شرقی اوکراین در ساقط کردن این هواپیما و کشتن همه ۲۹۸ مسافر و خدمه آن نقش داشتهاند. بازماندگان این حادثه در کشورهای مختلف دعاویی مطرح کردهاند. در یکی از دادگاهها برای چهار متهم پرونده حکم جلب صادر شده و قرار است دادگاه آنها در ۹ مارس ۲۰۲۰ (کمتر از دو ماه دیگر) برگزار شود. به هر حال، با توجه به موقعیت جنگی زمان حادثه، این قضیه را هم نمی توان با قضیه حاضر مقایسه کرد. در پایان، امید است مسئولین موضوع را جدی بگیرند تا درسی برای آینده و جلوگیری از سوانج مشابه باشد.