خلاء قانونی در ارتباط با حقوق حیوانات
داتیکان_تقریبا چیزی تحت عنوان حقوق مدون حیوانات در مجموعه قوانین کشور وجود ندارد. در مطالعه قوانین موجود هم اگر کمی دقت بیشتری به خرج دهیم، خواهیم دید که اگر اشاراتی هم در قوانین شده، بیشتر ناظر بر رابطه انسان با حیوان است.
حمایت از حیوانات در اسلام
توجه و حمایت از حقوق حیوانات در سنت و متون ما همواره مورد توجه بوده است. در آیات متعددی از قرآن ، حیوانات در برابر خداوند به خضوع برخاسته اند و بر آستان او سجده می کنند. در نظام حقوقی اسلام، از یک سو بهره برداری و استفاده ی بهینه از حیوانات مورد شناسایی قرار گرفته و از سویی دیگر به رعایت حقوق حیوانات و دفاع از گونه های مختلف آنان سفارش شده است، به نحوی که آزار و اذیت و کشتن حیوانات عملی مذموم و مرتکبین مستوجب عذاب الهی اند .در مکتب اسلام، اخلاق زیست محیطی، اخلاقی خدامحور است؛ زیرا برگرفته ازجهان بینی توحیدی است که در آن، خدا محور جهان، خالق و نگهدارنده ی آن است. بنابراین، مراقبت از محیط زیست، مراقبت از چیزهایی است که متعلق به خداوند است. انبیاء وپیامبران همواره به رعایت حقوق حیوانات و داشتن رفتاری مناسب با آن ها تأکید کرده اند. حقوق حیوانات و عدالت نسبت به آنها در سیره ی حضرت علی تا آنجا اهمیت دارد که ایشان در مقابل دریافت تمام هستی و اقلیم هفتگانه، حاضر به گرفتن پوست جویی از دهان مورچه ای به ظلم و ناروا نیست.
حقوق حیوانات در قوانین ایران
اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران حفاظت از محیط زیست را یک وظیفه ی همگانی می داند. به موجب این اصل فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است. قانون مدنی مصوب 1304 ایران فصل ششم خود را به شکار اختصاص داده است. بررسی مواد مندرج در این فصل می گوید که این مقررات از باب مالکیت بوده و به طور مستقیم ارتباطی به محیط زیست ندارد، البته با لحاظ ماده 182 این قانون که تدوین مقررات خاص مربوط به شکار را پیش بینی و آن را به آینده موکول نموده است، شاید بتوان آن را نخستین گام قانونی در حقوق ایران تلقی نمود. بی شک قانون شکار 4 اسفند 1335 و قانون شکار و صید مصوب 1346 به انضمام اصلاحات بعدی، اولین قوانین مستقل و جامع در خصوص حفاظت از گونه های جانوری و حیات وحش به حساب می آیند. همچنین به موجب قانون اصلاح قانون شکار و صید، سازمان حفاظت محیط زیست، مسئول حفظ و حمایت و تکثیر جانوران وحشی در کشور است. بر اساس قانون شکار و صید مصوّب 1346 ،مصوبات شورای عالی حفاظت محیط زیست، لایحه ی ی قانونی مجازات صید غیر مجاز از دریا، شواری عالی حفاظت محیط زیست، لایحه ی قانونی مجازات صید غیر مجاز از دریای خزر و خلیج فارس اعمال ذیل جرم بوده و مرتکب مستوجب مجازات است.
مقررات حقوق کیفری ایران حفاظت از گونه های جانوری را در مواد 679 و 680 قانون مجازات اسلامی تا حدودی مورد توجه قرار داده. ماده ی 680 در خصوص شکار و صید، هر گونه اقدام غیر قانونی و بدون مجوز علیه حیواناتی که درخشکی زندگی می کنند در قالب شکار و همچنین کلیه ی حیوانات آبزی در قالب صید را جرم انگاری نموده و مجازات حبس از سه ماه تا سه سال و یا جزای نقدی از یک و نیم میلیون ریال تا هیجده میلیون ریال را برای مرتکب تعیین کرده است. و موارد دیگری از این دست که در مجموعه قوانین ما وجود دارد عمدتا در خصوص شکار، صید و حیوانات وحشی می باشد. که همانگونه که گفتیم بیشتر این قوانین حقوق انسانها در ارتباط با حیوانات هستند نه حقوق حیوانات.
حقوق حیوانات در قوانین و اسناد بین المللی
در خصوص اسناد بین الملل قضیه کمی متفاوت است. نهضت حمایت از محیط زیست در عرصه ی بین المللی به نیم قرن قبل باز میگردد. حفاظت از محیط زیست و به تبع حمایت از حقوق حیوانات در عرصه ی بین المللی دارای آن حد از اهمیت است که اقدامات بین المللی تا جایی پیش رفته که نهاد قضایی غیر دولتی در حمایت از محیط زیست خواستار مجوز برای رسیدگی به مسایل زیست محیطی شده است. برای مثال اعلامیه ی جهانی حقوق حیوانات در15 اکتبر 1978 با هدف شناسایی جهانی برخی حقوق برای حیوانات با تلاش یونسکو در پاریس به تصویب رسیده است. این متن علی رغم برخی بحث های اختلافی میان ادیان در خصوص ریشه های مشترک شکل گیری حیات در زمین، به مباحث مهمی در خصوص مفهوم و برد حقوقی بهره مندی حیوانات از "حقوق" پرداخته است. مواد این اعلامیه به وضعیت فلسفی _ حقوقی، روابطی که باید در حال حاضر میان گونه های انسانی و سایر گونه های جانوری برقرار باشد، میپردازد. این متن توسط اتحادیه بین المللی حقوق حیوانات در سال 1989 اصلاح و متن نهایی آن در سال 1990 توسط یونسکو منتشر شده است. این سند بین المللی، حق احترام بر حیوانات، حق زندگی و تولید نسل آزادانه و حق مراقبت از حیوانات را از جمله حقوق آنها برشمرده به نحوی که هیچ حیوانی نباید در معرض برخورد نامناسب یا اعمال بیرحمانه قرار گیرد و اگر کشتن حیوانی لازم باشد، باید لحظه ای، بدون درد و بدون هیچ دلهرهای صورت گیرد. براساس مادهی 7 اعلامیهی مذکور، هر فعل غیرضروری و هرگونه تصمیمی که منجر به مرگ حیوانات شود به مثابه جنایت علیه حیات آنهاست. البته در اسناد بین المللی موارد بسیار دیگری در خصوص حق حقوق محیط زیست و مواردی از این دست وجود دارد که به صورت مستقیم و غیر مستقیم به حقوق حیوانات پرداخته است. در حال حاضر هیچ سندی مبنی بر پیوستن ایران به این اعلامیه در دست نیست.
چالش های موجود
آنچه تاکنون ذکر شد طرحی اجمالی از قوانین و مقرراتی است که در مورد حمایت از حقوق حیوانات وجود دارد. اما باید به این نکته اذعان کرد که قوانین داخلی ما با چالش های اساسی در این زمینه روبه روست، به گونه ای که نمی توان آن را به معنای حقیقی، قانونی درست در رعایت حقوق حیوانات دانست. صرف نظر از آموزه های اسلامی که هنجارهایی اخلاقی و ارزشی است و رعایت حقوق حیوانات را توصیه می کند، در قوانین کشور این خلاء کاملا مشهود است. شكارچي پلنگ در حالي كه چشم حيوان را از حدقه درآورده بود، با شكارش عكس يادگاري ميگيرد. الاغي در سميرم با كوبيده شدن مداوم پتك توسط صاحبش بر سرش، از بين ميرود.باك بنزيني روي الاغ ديگري ريخته ميشود و با كبريتي، زنده سوزانده ميشود. خرس مادري پيش روي تولههايش، مثله ميشود. صداي ضجههاي تولههاي زخمي چندماهه خرس قهوهاي، پيشزمينه فيلم شكارچيان است. دختری که مدعی شده بود کلینیک نگهداری از حیوانات دارد اما با انتشار 4 ویدئو در اینستاگرام از رفتار خشن خود با حیوانات پرده برداشت. ماری که زنده زنده خورده می شود و مواردی از این دست همه گویای این سطح از خشونت در خصوص حیوانات در کشور ماست. تنها قوانینی که مشخصا به حقوق حیوانات می پردازد، مربوط به صید و شکار و گونه های در معرض انقراض است تاجایی که طبق ماده 680 قانون مجازات اسلامی هر کس برخلاف مقررات و بدون مجوز قانونی اقدام به شکار یا صید حیوانات و جانوران وحشی حفاظت شده کند، به حبس از دو تا ده سال محکوم خواهد شد و هرگونه تعدی مستوجب مسئولیت است. همچنین فصل بیستوششم بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی تحت عنوان «احراق و تخریب و اتلاف اموال و حیوانات» به تعیین مجازات حیوانآزاری پرداخته است. در ماده ٦٧٩ این قانون میخوانیم: «هرکس به عمد و بدون ضرورت حیوان حلالگوشت متعلق به دیگری یا حیوانی که شکار آنها توسط دولت ممنوع اعلام شده است را بکشد یا مسموم یا تلف یا ناقص کند، به حبس از نود و یک روز تا ششماه یا جزای نقدی از یک میلیونوپانصدهزار ریال تا سه میلیون ریال محکوم خواهد شد.»
اما قوانینی که معطوف به حمایت عام از حقوق حیوانات باشد وجود ندارد. به عنوان نمونه اتهام شخصی که مار را زنده زنده خورده بود،ارتکاب فعل حرام در انظار عمومی بود نه حیوان آزاری. حتی در مورد دختری که فیلم آزار سگها را در اینستاگرامش منتشر کرده بود هم احتمالا به همین ماده استناد خواهد شد. در بسیاری از موارد هم این قضات هستند با تفاسیر مختلف خود از قوانین احکامی را درباره این افراد صادر و مجرمین را مجازات می کنند. برای مثال، یک قاضی در دادگاه اردبیل، فرد خاطی در پرونده معروف به سگ کشی را به تحمل 74 ضربه شلاق و حضور یک بار در هفته در نمایندگی حفاظت محیط زیست بیله سوار به مدت یک سال و فراگیری نحوه برخورد با حیوانات و رعایت حقوق آنان محکوم کرد. اما با این وجود قوانین شفافی در این زمینه وجود ندارد و قضات مجبورند با استناد به موارد دیگر قانونی آنان را محکوم و مجازات کنند.
در نهایت باید پرسید که آیا واقعا حکم چند ضربه شلاق و یا جریمه ای مختصر در مقابل مثلا مثله کردن خرسی در مقابل چشمان توله هایش حکمی مناسب است؟ وایا تا کنون هیچ قوت شهرداری ها بابت کشتار سگهای ولگرد توسط مدعی العموم، دادستان یا نهاد قضایی مورد بازخواست و پی گیری قضائی قرار گرفته اند؟ آیا تنها جریحه دار کردن احساسات عمومی و رسانه ای شدن حیوان آزاری، باید باعث جرم انگاری شخصی شود؟ درشرایطی که قوانین ناظر به بحث صید و شکار غیر مجازند، تکلیف حقوق حیوانات خانگی یا حیوانات ولگرد مثل سگ و گربه و بسیاری از پرندگان چیست؟