آیا قتل «میترا استاد» عمدی بود یا غیر عمدی؟
داتیکان: دومین جلسه رسیدگی به پرونده اتهامی شهردار سابق تهران، همچون جلسه نخست به صورت علنی و در سالن اجتماعات امام خمینی (ره) به ریاست قاضی محمدی کشکولی رئیس شعبه نهم دادگاه کیفری یک تهران آغاز شد. در این جلسه شاهد سه رویداد مهم بودیم؛ نخست اینکه محمدعلی نجفی، پیش از برگزاری دادگاه وکیل خودش (علیزاده طباطبایی) را عزل کرده بود؛ موضوع دیگر به حضور همسر سابق مرحوم میترا استاد و پدر تنها فرزندش، جهانشاه صفری مربوط میشود و سومین موضوع که شاید دو مورد نخست را نیز تحت شعاع قرار دهد، ادعای عجیب نجفی بود. وی در شروع صحبتهای خود و در پاسخ به سؤال قاضی که پرسید، آیا اتهامات را قبول دارید؟ اعلام کرد: «آنچه اتفاق افتاده را قبول دارم، اما اتهام قتل عمد را به هیچ عنوان قبول ندارم و از این حادثه دردناک و جانسوز بسیار متأسف هستم و مجددا به خانواده محترم استاد تسلیت میگویم و امیدوارم خداوند به آنها صبر بدهد.» در این راستا بر آن شدیم تا با نگاهی به قانون، شرایط قتل عمد را به زبان ساده تعریف کرده و قضاوت را بر عهده شما بگذاریم.
یکی از نخستین قواعدی که به دانشجوی حقوق آموزش میدهند این است که برای تحقق یک جرم سه عنصر نیاز است که عبارتند از: عنصر مادی، عنصر معنوی و عنصر قانونی.
به زبان ساده عنصر مادی به این معنی است که فرد مرتکب باید آن نیت و قصدی که دارد را در عالم خارج انجام دهد، یعنی اگر فردی فقط در ذهن خود نیت قتل را داشته باشد اما آنرا به مرحلهی اجرا در عالم واقع منتهی نسازد مرتکب جرم نشده است. به طور مثال شخصی که قصد سرقت از مغازهای را دارد تا زمانی که مرتکب فعل مادی یعنی ورود به مغازه و سرقت اموال داخل مغازه نشده، عنصر مادی سرقت تحقق نیافته است.
منظور از عنصر معنوی جرم این است که شخص مرتکب باید قصد ارتکاب چنین عملی را داشته باشد و در صورتی که آن عمل به صورت اتفاقی یا تصادفی باشد، ارکان جرم عمدی محقق نشده است. البته باید گفت که قانونگذار در جرم قتل، عنصر معنوی را تا حدی گسترش داده و در افعالی که باعث کشته شدن فردی میشوند عنصر معنوی را مفروض دانسته است بنابراین اگر فردی قصد قتل شخصی را نداشته یاشد اما عملی مرتکب شود که آن عمل عادتا و عرفا کشنده باشد از نظر قوانین کیفری قتل عمد محسوب میگردد. به عنوان مثال اگر شخصی یک شخص دیگر را در مکانی بدون فراهم کردن آب و غذا حبس نماید بطوری که شخص حبس شده امکان خروج از آن مکان را نداشته و در اثر ضعف جسمانی جان خود را از دست دهد، در این شرایط اگرچه نیت فاعل قتل عمد نیست ولی آنچه رخ داده مطابق با قانون قتل عمد محسوب میگردد. اما از آنجایی که مصادیق افعال عرفا و عادتا کشنده در قانون احصا نشده، تشخیص این موارد برعهده قاضی است که البته در این خصوص رویه قضایی واحدی وجود ندارد و شاهد اختلاف نظر در پرونده های مشابه هستیم.
در خصوص عنصر معنوی در همان مثال سرقت اگر شخصی عنصر مادی یعنی ورود غیر مجاز به مغازه و برداشتن اموال را داشته باشد اما نیت سرقت نداشته باشد، بلکه نیتش جلوگیری از حریق اموال داخل مغازه باشد عنصر معنوی جرم سرقت اتفاق نیفتاده است.
عنصر قانونی که مهمترین عنصر برای تحقق جرم است بدین قرار است؛ در صورتی یک عمل را میتوان جرم محسوب کرد که قانونگذار آن عمل را جرم بداند. یعنی چنانچه عملی در قانون جرمانگاری نشده باشد، انجام آن نیز جرم محسوب نمیشود. به طور مثال در خصوص جرم سرقت همانطور که گفته شد اگر فعل مادی سرقت یعنی ورود غیر مجاز و سرقت اموال مغازه اتفاق افتد و شخص مرتکب نیت هم داشته باشد اما قانونگذار چنین عملی را جرم نداند جرم محقق نشده است.
با این تفاسیر، به نظر شما اقدام آقای نجفی مصداق بارز قتل عمد محسوب میشود یا خیر؟